Tutuala – Iha Segunda tuku hat lokraik(14/08) peskador sira husi area tasi ibun Valu sere hetan Ikan Baleia Monu sai iha area tasi ibun Jaco, parte tasi mane nian. wainhira halo atividade pescas iha Illa Jaco.
Peskador Adão dos Santos Alvares informa, tuir nia obsrvasaun ikan Baleia ne’e mate besik semana rua ona, no monu sai ba liur tanba kauza husi udan no anin bot ne’ebe provoka laloran mokas hodi lori ikan Baleia ne’e monu sai iha area tasi ibun Illa Jaco nian.
“lkan ne’e ami hetan Segunda hodi bainrua, mais ou menus tuku hat lokraik. Ami ba ne’e atu buka ikan maibe hau ba hare tia ikan ne’e monu sai ba liur, entau hau ba bolu kolega sira mai at hare”. Esplika nia ba Lautem Post, Kuarta(16/08)
Peskador ne’e haktuir, wanhira hau hakat ba hodi sukat ne’e, hakat sanolu resin ida. ne’e foin to’o deit iha nia liras ida klaran ne’e, seidauk to’o ba iha nia ulun. Depois husi nia liras ba iha nia ulun ne’e metro hira mos ami la hatene, husi nia ikun ba to’o deit iha nia liras klaran ne’e mak hakat sanolu resin ida ne’e.
“hau nia koleg nain rua. Sira lori tia ro tama ba klaran depois mak ami nain rua mak tama ba hare”. Tenik nia
Nia hatutan, maibe nia ulun ne’e dodok ona, ne’e mak nia ruin mutin mutin sira sai ona ne’e.
wainhira ba hasai fotografia, nia hateten. “ne’e ami ba hambrik tia iha leten mak ami foin foto fali”.
Kona ba nia as, pescador ne’e esplika. “Nia as ne’e kuandu hau hambrik besik, ema hambrik iha sorin ne’e nia la hetan hau. Ita kuadu hit liman nia as ne’e mais ou menus metro rua resin hanesan ne’e”. Katak nia
Entretantu kona ba kondisaun ikan nia haktuir, Kondisaun ikan ne’e wainhira monu sai mai ne’e nia dodok ona, tuir ami nia observasaun mais ou menus ikan ne’e mate durante semana rua ona.
“Wainhira hau hambrik besik ba ne’e ikan ne’e is los ona hanesan los ho is karau mate nian, hodi kalan no hadi bairua kalan ami ba ne’e ita tenke foti fali ita nia faru hodi taka fali ita nia inus mak foin ita ba”. Tenik nia
Nia hatutan, wainhira ami hetan ne’e foin nia ulun deit mak komesa dodok ona, maibe nia isin ne’e nia ran sei tun hela, isin klaran ne’e sei diak hela maibe nia ran ne’e mak sulin sai nafatin.
Iha fatin hanesan, Gestor Parke Nasional Nino Conissanta Antonio da Fonseca haktuir, hafoin nia parte rona informasaun husi komunidade, gestor Parke Nasional ne’e hamutuk ho Gusrda Floresta destakadu iha area maritima nian halo kedas Observasaun ba fatin akontesimentu hodi identifika potensialidade ba impaktu ambiental husi akontesimentu ne’e.
“Ohin ne’e hau ba ho guarda florestal destakadu iha area marina nian. Ami tenke ba hodi obsrva direitamente tanba ami labele husu deit informasaun liu husi komunidade sira, hau ba hare ne’e iha aspeitu rua, ida mak atu hare kona ba kestaun ambiental ninian ne’e nia estraga ambiente ne’e halo nusa, nomos se mak estraga ikan ne’e”. Esplika nia ba Lautem Post, Kuarta(10/08)
Nia hatutan, kuandu ami ba hare ne’e ami deskofia ikan ne’e hetan ataka husi anatividade kasa Baleia Ilegal nian, ne’ebe laloran lori sai mai.
“Ikan Baleia ne’e ho naruk mais ou menus metro 15, no ninia as mais ou menus metro rua ho balun. Ami foti kesimpulan katak iha semana rua ka tolu mai tan ikan ne’e dalaruma dodok hotu ona”. Tenik nia
kuandu hare ba impaktu saude no ambiental ninian. Gestor ne’e haktuir ladun iha impaktu tanba ne’e dok husi komunidade nomos fatin halimar turismu ninian. Entre kilometru rua resin husi area protegidu Jaco ninian. Tuir nia, laloran tasi iha parte tasi ibun Jaco forte la halimar nune’e neneik neneik arus(Ondas) sei lori ba hotu iha tai klean.
“Impaktu ba komunidade laiha, ita hare ne’e intervensaun iha rua mak ita identifika, nomos hakoi, maibe ida ne’e impossivel, tanba ikan ne’e naruk demais to’o metro 15 no nia as ne’e besik metro tolu”.
“nia sorin balu dodok ona hau koko atu ba konserva nia kulin ka nia isin balu maibe la bele tanba dodok hotu ona so bele konserva deit ninia ruin ne’e, ne’ebe ohin hau foti). Katak gestor ne’e
Kona ba kondisaun ikan nia informa, ami sei iha kilometru ida deit kondisaun ikan ne’e ami sente labele ona. Entaun ohin ami fila mai ne’e ami tenke liu fali husi letan fali tanba ne’e maka halo ami mai ne’e kleur los mak foin to’o.
Gestor ne’e argumenta komesa husi aban to’o bainrua ne’e tasi ben mos komesa foer ona, maibe atu fo impaktu ba ambiente ne’e la iha tanba arus(Ondas) ba Australia no mai Timor ne’e forte la halimar.
Reportagen : Ekipa Lautem post
Editor : Joenaca Tupa da Conceição
