LOSPALOS: Iha loron 08 Jullu 2024, Vatikanu lansa oráriu kona-ba viajen apostólika no vizita Estadu Papa Francisco nian iha Ázia no Oseánia, liuliu iha Indonézia, Papua Nova-Giné, Timor-Leste no Singapura.
Papa Francisco Nia-vizita Pastorál no mensajen forte sira ne’e, Lautem Post sita husi Agência Notisioza Timor-Leste (ANTIL), Agência TATOLI, I.P katak;
Papa Francisco sai husi Roma iha loron 02 Setembru 2024 no hala’o vizita dahuluk ba nasaun Indonézia iha loron ne’e kedas. Hafoin ne’e, iha 06 Setembru 2024, Papa Francisco viaja bá Port Moresby hodi vizita sarani sira iha illa Pásifiku, Papua Nova-Giné, to’o loron 09 Setembru 2024.
Iha segunda, 09 Setembru 2024, pur volta tuku 11h40 oras Papua Nova-Giné, Papa Francisco hamutuk ho delegasaun semo husi Aeroportu Internasionál Jacksons Port Moresby mai Dili, Timor-Leste, no to’o iha Aeroportu Internasionál Nicolau Lobato, Komoro, iha tuku 14h27.
Iha nia xegada ne’e, simu direta husi Prezidente Repúblika, José Ramos Horta, no Primeiru-Ministru, Xanana Gusmaõ, Núnsiu Apostóliku Vatikanu iha Timor-Leste, Marco Sprizzi, Arsebispu Arkidioseze Metropolitana Dili, Dom Virgílio Kardeál do Carmo da Silva, Bispu Dioseze Malina, Dom Norberto do Amaral, no Bispu Baucau, Dom Leandro Maria Alves. Aleinde ne’e, marka mós prezensa husi membru Governu sira.
Durante vizita Timor-Leste, atividade ne’ebé Santu Padre hala’o dahuluk mak iha loron 09 Setembru 2024, Papa ho nia delegasaun bá deskansa iha Nunsiatura Apostolika iha Motael, Dili. Hafoin ne’e, iha tuku 18h00, Papa Francisco ne’ebé hanesan Xefe Estadu Vatikanu nian bá iha Palásiu Prezidensiál Nicolau Lobato, Bairru Pité, hodi hala’o enkontru ho Prezidente Repúblika, José Ramos Horta.
Iha Palásiu Prezidensiál Nicolau Lobato, iha tuku 19h00 kalan, Papa Francisco lee nia diskursu ne’ebé partisipa husi Xefe Governu no membru sira, sosiedade sivíl, korpu diplomátiku no konvidadu sira seluk hafoin fila hikas bá Nunsiatura Apostólika iha Motaél.
Iha vizita ofisiál dahuluk bainhira Papa iha Timor-Leste, nia husik mesajen ne’ebé nia hakerek ho liman iha livru onra nia iha Palásiu Prezidensiál ho signifikadu kle’an ba povu Timor-Leste: “Agradese ba Na’i ne’ebé bele lori ha’u mai Timor-Leste no ha’u enkoraja nia povu atu moris ksolok fiar nian iha armonia no diálogu ho kultura. Buat ne’ebé di’ak liu no furak liu ne’ebé Timor-Leste iha mak nia ema sira. Ha’u haraik bensaun ba ita-boot ho ha’u-nia fuan tomak”.
Iha loron 10 Setembru, iha parte dadeer Papa Francisco halo sorumutu ho bispu sira, padre, madre, diákonu, frater, seminarista, katekista inklui fó bensaun ba ema moras 100 iha Igreja Imaculada da Concenção, Katedrál, Dili.
Papa Francisco rekoñese kontribuisaun husi padre no madre sira ba Igreja Katólika, liuliu ba sira ne’ebé idade ferik no katuas ona, tanba sira mak osan-mean igreja nian.
Liafuan ne’ebé Papa Francisco hato’o iha enkontru ne’e mak: “Agradese boot tebes, agradese ba Padre no Madre sira ne’ebé ferik no katuas, sira mak ita-nia osan-mean”.
Iha loron ne’e mós Papa kontinua vizita bá Madre ALMA sira iha Pantai Kelapa, hodi husik mensajen ba madre no orfonatu sira.
“Ha’u gosta bolu ida-ne’e sakramentu ki’ak. Domin ne’ebé anima, konstrutivu no fortalese, ida-ne’e mak naran domin. Tanba sein domin, labele entende hotu. Ida-ne’e mak ita komprende Jesus nia domin. Ita labele entende se latama iha domin Jesus iha prátika domin,” Papa Francisco hateten.
Ajenda jornada apostólika Papa Francisco nian ba loron daruak nian termina ona ho misa solene iha Tasi-tolu, ne’ebé partisipa husi sarani sira ho entuziasmu. Loron ne’e nu’udar loron ‘importante’ ida iha istória Timor-Leste nian, hafoin vizita Sua Santidade Papa João Paulo II iha tinan-1989. Papa Francisco nu’udar Papa daruak ne’e vizita Timor-Leste hafoin tinan-35, iha momentu rai-ne’e hetan ona ukun rasik aan.
Iha parte loraik tuku 16h30, Santu Padre prezide misa solene iha Tasi Tolu, ne’ebé partisipa husi sarani dioseze Baukau, Dili no Maliana kuaze rihun 600.
Iha nia omília Papa dehan: “Ha’u mai la’ós tanba sándalu, maibé tanba povu”. Ida-ne’e mak hanesan liafuan murak no domin ne’ebé hato’o husi Sua Santidade Papa Francisco.
“Maun-alin, inan-fetin sira. Ha’u hanoin hela saida maka Timór iha, ne’ebé di’ak liu? Ai-kameli? Peska? Buat ne’ebé di’ak liu, la’ós hirak ne’e? Buat ne’ebé di’ak liu maka ninia povu. Povu ida-ne’e, buat di’ak liu ne’ebé nia iha mak ninia labarik sira-nia hamnasa. No povu ida ne’ebé hanorin ninia labarik sira atu hamnasa, mak povu ida ne’ebé iha futuru”.
Mesajen iha Tasi Tolu ne’e, papa mós xama atensaun ba timoroan sira atu kuidade nia kultura.
“Maibé, imi tenke atentu, tanba ema dehan mai ha’u katak iha imi-nia tasi-ibun balun, lafahek sira mai. Lafahek sira ne’ebé nani sai mai, bele tata forte liu fali duke ita imajina.
“Imi tenke atentu. Tenke atentu ba lafahek sira neʼebé hakarak muda imi-nia kultura, hakarak mudda imi-nia istória. Mantein fiél keta no lalika besik ba lafahek sira-ne’e, tanba sira tata, no tata maka’as,” nia fó hanoin.
Santu Padre mós dezeja dame ba timoroan hotu no espera iha oan ne’ebé barak ba futuru.
“Ha’u dezeja ba imi dame. Ha’u dezeja atu imi kontinua iha oan barak ba nafatin. Espera katak povu ida-ne’e nia hamnasa mak sira-nia labarik sira”. Tau-matan ba imi-nia labarik sira, maibé tau-matan mós ba katuas no ferik sira, tanba sira maka rai ida-ne’e nia memória”.
Iha vizita loron ikus nian, iha loron 11 Setembru 2024, Papa Francisco halo mós enkontru ho reprezentante foinsa’e hamutuk rihun 3 iha Sentru Konvesaun Dili (CCD, sigla inglés), ne’ebé husik nia mensajen ba foinsa’e sira katak joven tenke sai autór ba dame. “Ha’u fó konsellu ba imi hotu. Dahuluk, kontinua halo barrullu barabarak no daruak respeita no rona ema ferik-katuas sira,” Papa dehan.
Hafoin ramata enkontru, iha loron ne’e kedas Santu Padre kontinua nia viajen pastorál bá Singapura ho vou Aero Dili iha tuku 12h25 husi Aeroportu Internasionál Nicolau Lobato hodi husik sarani sira hodi fó “Adeus” ikus nian ho matan-ween. Hafoin vizita Singapura, Papa Francisco filafali bá Roma-Itália.
Durante iha viajen bá Roma, Papa halo konferénsia imprensa no iha aviaun laran nia hateten: “Ha’u-nia laran monu loos ba Timor-Leste”.
Hafoin nia vizita apostólika ne’e, iha loron 14 Fevereiru 2025, Papa Francisco sofre pneumonia bilaterál no halo tratamentu saúde durante loron 38 iha Ospitál Gemelli, Roma.
Papa Francisco hala’o tratamentu iha Ospitál Gemelli no alta husi Ospitál iha loron 23 Marsu 2025 no filafali bá nia rezidénsia iha vatikanu.
Iha loron 20 Abríl 2025, Papa Francisco mosu iha varanda Bazílika Saun Pedro hodi hato’o mensajen ikus Páskua nian: “Urbi et Orbi ka “ba Sidade no Mundu”.
Papa Francisco hakotu iis Segunda (21/4/2025). Amu-Papa nia mate hakotu nia ukun durante tinan 12 nu’udar líder másimu Igreja Katólika nian.
Segunda dadeer semana ne’e, hakmatek iha Roma nakfilak ba momentu lutu nian ba mundu katóliku. Iha tuku 7:35 dadeer oras lokál iha loron 21 fulan-Abril tinan 2025, sinál sira mate nian lian husi Bazílika São Pedro nian, hodi fó sai katak Papa Francisco mate ona ho tinan 88.
Ekipa: Lautem Post
