Lore: Bee matan Humina nu’udar bee heransa Kultural ida ne’ebe pretense ba uma lisan Cecer Chayloru Ratu iha suku Lore 1 postu Administrativu Lore, munisipiu Lautém.
Tuir historia bei ala sira nian bee matan humina mai husi lian fataluku “Huu Mana” katak entrega iha ne’eba, maibe ho mudansa liafuan tuir evolusaun tempu, iha era modernizasaun ne’e ikus mai bee matan Huu Mana hahu koñesidu honaran Humina.
Tuir historia komunidade sira nian ne’ebe konta husi gerasaun ba gerasaun, iha tempu uluk liu postu Lore laiha be’e, nune’e komunidade sira ne’ebe pretense iha area ne’e hotu hotu kuru bee iha Fatin ida ho naran Namanutun ne’ebe dok tebes husi fatin ne’ebe komunidade sira hela ba.
Bee matan Humina hahu mosu wainhira komunidade sira husi uma lisan Cecer Chayloru entrega nia oan feto ba bee matan nune’e ikus mai be ne’e sulin sai ba komunidade sira hodi bele uza ba sira nia nessesidade loron loron nian.
Nain ba be’e matan Humina Alcina Ximenes husi uma lisan Cecer Chayloru Ratu konta tuir, iha tempu uluk liu iha feto ran ida naran Lapa Wachu nu’udar oan feto mesak ida husi familia uma lisan Cecer Chayloru Ratu ne’ebe mak suru hela tais iha nia uma wainhira nia inan aman sira sai ba kuru be iha area namanutun nian.
Teki-teki nia hare nia asu ida ne’ebe hamaluk nia iha uma mai ho kondisaun ne’ebe bokon, Lapa Wachu hanoin iha nia laran asu ne’e keta tuir hela nian inan aman wainhira ba kuru hela be iha Namanutun.
Maibe wainhira hein iha tempu naruk nia inan aman ladauk mosu hela mai, Lapa Wachu hahú hanoin ona iha nia laran. asu ne’e ba haris be’e iha ne’ebe los!? Nia hanoin ne’e tan nia hela fatin dok tebes husi fatin ne’ebe bee iha bá.
Atu hatene tuir nia asu ne’e haris be iha ne’ebe los, Lapa Wachu hahu homan katupak, ense ahi akudesan hodi tara ba iha asu ne’e nia kakorok, hafoin ne’e wainhira asu ne’e fila fali ba haris bee, nia hahu tuir husi kotuk derpenti deit nia hetan bee matan ida no hasoru mane klosan ida iha bee natan nee.
Mane ne’e hahu koalia ba nia hodi hateten, “se ita bo’ot hakarak bee ne’e sai atu o nia inan ama sira bele kuru besik iha ne’e, entaun ita bot tenki sai hau nia kaben”. Dehan mane ne’e ba Lapa Wachu
Hafoin simu tia liafuan ne’e Lapa Wacu fila ba uma hafoin haris mos tia iha be matan ne’e, hodi kontinua suru hela nia tais ne’ebe mak seidauk hotu.
La kleur deit nia inan aman sira mos fila fali mai uma hafoin kuru bee iha Namanutun, wainhira hare Lapa Wachu sira sente hakfodak to’o hase nia hodi dehan.
“Ita foti bee iha ne’ebe mak haris ona ne’e,” dehan nia inan aman ba Lapa Wachu basa iha uma be susar tebes
Rona tia lia fuan ne’e Lapa Wachu hateten “mai tur hamatek tia mak hau koalia bá.” Hatan nia ba nia ina aman sira.
Wainhira tur hakmatek tia, Lapa Wachu hahu ona konta buat ne’ebe nia hasoru ohin loron hodi husu ba nia ina aman sira.
“Se imi hakarak hau sai fen ba be’e nain, entaun be’e ne’e sei sai mai para imi bele kuru besik iha ne’e.” Dehan Lapa Wachu ba nia inan aman sira.
Hafoin rona tia nia oan feto konta ba ne’e, nia inan aman sente triste tebes basa nia oan feto ida mesak deit, maibe sa los mak sira bele halo tan sira presija tebes bee ba nessesidade loron loron nian.
Ho laran susar, pasensia sira tenki hatan ba buat ne’ebe be nain ne’e husu tamba be ne’ebe sira kuru dook tebes husi sira nia horik fatin.
Nunee familia husi uma lisan Cecer Chayloru Ratu hahú halo tuir serimonia kultura nian hodi prepara tais, no katupa hodi tau iha bote mumuk ida, hafoin ne’e familia hahu lori sira nia oan feto mesak ne’e hodi entrega ba mane ne’ebe nia hasoru iha bee matan ne’e.
Teteki teki deit anin suut makas akompaña ho udan no abu-abu taka rai derepente, hakfodak deit nia oan feto ne’e lakon derepente deit iha bee matan ne’e, hafoin ne’e la kleur deit teki teki deit bee komesa mosu no sulin sai maka’as too ohin loron.
Ho ida ne’e bei ala sira bolu be ne’e ho naran Huu mana katak husi iha ne’eba, tamba tuir historia sira husik hela nia oan feto iha fatin ne’e, ne’ebe ikus mai koñesidu ho naran Humina.
Alcina hatutan tan, feto ra’an ne’ebe husik hela iha bee matan ne’e, ikus mai sai tia fatuk ne’ebe iha tempu portugues nian wainhira konstrui bee matan ne’e ba komunidade sira iha Lore, tula hela kanu be nian iha estutua ne’e nia kapas leten.
No tuir mai iha tempu invazaun Indonesia nian, ho obrgatoriamente bee nain taka tia bee matan ne’e ho obriga, ikus mai impaktu ne’ebe nia simu mak nia oan nain 3, mane 2 ho feto 1 sai monok no la hatene koalia to’o ohin loron, basa kontra tia akordu ne’ebe bei ala sira halo ho bee matan Humina hafoin entrega nia oan feto katak bee ne’e sei sulin sai atu komunidade sira bele kuru besik iha fatin ne’ebe sira hela ba.
Ho nune’e iha ukan an ne’e, nain ba bee matan Humina koko baku rahun fila fali simente sira ne’ebe taka ba bee matan ne’e no ikus mai nia oan nain 3 hahu ona bele koalia maibe la normal ona hanesan ho nia alin sira seluk.
“Nudar inan sente triste maibe pasensia tenki simu realidade ne’ebe iha,” dehan Alcina
“to’o tempu ukun an ne’e NGO barak mai atu halo kanalizasaun, maibe ami lakohi ona tamba ladiak husik iha ne’eba mak ami ba kuru deit iha ne’eba.” Nia hatutan tan.
Maske nune’e hafoin ukun an komunidade Lore, liu liu nain ba bee matan humina hahu kopera ona ho parte CVTL hodi hahu halo gestaun bee ne’e hodi bele oferese bee ba komunidade sira iha suku Lore maibe tenke halo tuir seremonia cultural nian.
“Foin dadauk husi parte CVTL mai halo kanalizasaun mos tuir lolos ne’e labele maibe tamba bee mak fo moris ba ema, tamba ne’e ho obrigatoriamente ami hakarak maibe tenke halo tuir serimonia cultural nian hodi tau osan Dolar $ 50.00 atu bele sosa manu aman ida hodi halo tuir, hafoin ne’e hatutan kanu ne’ebe Indonesia sira monta ne’e hodi dada to’o ohin loron komunidade sira assesu ona bee ne’e.” dehan nia.
Iha sorin seluk komunidade husi aldeia Horolata Julieta Da Conçeição haktuir, komunidade Lore sempre assesu ba bee matan humina ho diak, maske bee ne’e dalaruma menus iha tempu bain loron nian.
” Ami komunidade Horolata nian, ami assesu bee mos ho diak husi be matan humina, soke bain loron naruk mak menus oituan, maibe nato’on hela ba ami nia nesesidade.” Nia esplika
Reforsa komunidade ne’e nia preukupasaun, Xefe aldeia Horolata Edmundo Ferreira Seqeira haktuir, komunidade iha nia aldeia assesu ona bee mos maibe seidauk ho diak tamba komunidade hotu asesu deit ba bee iha tornera publiku nune’e dala barak hamosu desentendimentu entre komunidade sira.
Nia hateten dala ruma iha dezentendimentu entre komunidade maibe autoridade sempre rezolve. Tuir nia komunidade assesu ona bee maibe seidauk sufisiente 100% tamba sira sei ba kuru hotu iha tanki públiku ne’ebe iha, sira uja deit ba han hemu fase roba no dala ruma la tun tan tamba kanu dalaruma aat sira tenke hadia tia mak bee ne’e bele tun fila fali.
“Dezentendimentu sempre iha, tamba balun uja mangera hodi kuru kleur demais entaun sira be mai kuru ne’e mak dala ruma hirus. Hau sempre hateten ba sira katak imi kuru ona entaun fo fali ba sira seluk nune’e sira mos bele kuru atu labele iha dezentendimentu.” Informa Xefe aldeia ne’e.
Iha sorin seluk, Xefe suku lore1 Abilio Amaral afirma maske Timor-Leste hasoru mudansa klimatika maibe komunidade lore oan sempre asesu ba bee mos hodi sustenta ba sira nia nessesidade baziku mesmu kuantidade be menus iha tempu bailoron no la kobre komunidade hotu ne’ebe mak presija bee.
“Situasaun Timor agora la hanesan ho tempu uluk, diferente tamba klima la mai tuir ona nia tempu maibe bee dadaun nee sufisiente nafatin ba komunidade maske iha bai loron naruk menus ituan maibe la maran.” Dehan Xefe suku ne’e
Nia hatutan tan meios ne’ebe komunidade sira uja hodi proteze bee ne’e mak tuir abitu kultura nian hodi bandu komunidade sira tesi ai arbiru hodi bele proteze existensia bee nian, nune’e jerasaun ba jerasaun bele asesu nafatin.
“Bee matan sira ne’e existe iha tempu beila sira nian, ne’ebe kulturalmente halo tuir idak-idak nian uma lisan hodi tau matan ba bee ne’e hodi proteze nafatin nune bele iha nafatin iha tinan naruk hodi fornese bee ba komunidade sira.” nia informa
Entretantu bee matan nebe eziste iha lore1 hamutuk bee matan 5 kompostu husi bee matan humina, bee matan moelina, matan supalira, bee matan tua ira, no bee matan maluina ne’ebe mak fornese bee ba uma kain hamutuk 841 iha Lore.
Reoortegen: Veru.
Editor: Joenaca Tupa da Conceição
